Krzyż z Ruthwell - czyli co łączy runy, krzyż i bank?
Ruthwell to mała, spokojna miejscowość w południowej Szkocji. Leży w regionie Dumfriesshire na Solway Firth, jeżeli chcecie tam dojechać to ruszcie drogą z Annan do Banked. Miejscowość ta wyróżnia się na tle innych, wizualnie podobnych, prowincjonalnych miasteczek, z dwóch powiązanych ze sobą powodów. Pierwszym jest osoba Henriego Duncana – założyciela pierwszego na świecie banku oszczędnościowego, drugim zaś jest jeden z najważniejszych skarbów Szkocji – słynny kamienny krzyż z Ruthwell, będący dziełem sztuki średniowiecza i jednym z największych pomników w Europie w tym okresie.
My trafiliśmy tutaj podczas objazdu po stanowiskach archeologicznych Wału Antonina. Wizualnie miasteczko nie zachwyca, ale krzyż zlokalizowany w miejscowym kościele już tak. W rzeczywistości sama forma tego krzyża jest dobrze znana i wręcz pospolita, natomiast pokrycie go napisem runicznym (zarezerwowanym w tym czasie dla pogan) i jego historia jest fenomenalna i dlatego postanowiliśmy poświęcić jeden wpis na blogu temu zabytkowi.
W połowie XVII wieku na terenie Szkocji następuje akcja niszczenia krzyży i posągów katolickich. Największy antyczny skarb zachowany w Szkocji – kamienny krzyż anglosaski powstały na przełomie VII i VIII wieku, zostaje uratowany za sprawą mera Ruthwell – Gavina Younga. Aby ocaleć, musiał zniknąć pod ziemią na dwa wieki. Ponownie ujrzał światło dzienne i powrócił na czcigodne miejsce dopiero pod koniec XIX wieku, dzięki działaniom Henriego Duncana.
Krzyż powstał w swojej pierwotnej postaci najprawdopodobniej na przełomie VII i VIII wieku. Artystą był rzeźbiarz z regionu Northumbria. Ideą było przedstawienie scen z Pisma Świętego za pomocą rzeźby dla wierzących, którzy nie potrafili czytać. Na ramionach krzyża można odnaleźć sceny z Nowego Testamentu i wizerunki ewangelistów.
Charakterystyczna dla tego krzyża jest jego wysokość – zabytek liczy aż 5,5 m, co jest rzadkością dla pomników w tym okresie. Wyjątkowości dodaje fakt, że został on pokryty dwoma napisami – jednym w alfabecie łacińskim, a drugim jest anglosaskie pismo runiczne (futhork). Niezwykłą rzadkością jest odnalezieniem runicznego zapisu na chrześcijańskim krzyżu. Uroku dodaje treść – wspomniany napis jest fragmentem utworu poetyckiego pod tytułem „Sen o krzyżu” (opowiadający historię ukrzyżowania Pańskiego z perspektywy krzyża). Tekst runiczny został odczytany w pierwszej połowie XIX wieku przez Johna Mitchella Kemblea.
Runy
Według nordyckich wierzeń runy miał podarować ludziom bóg Odyn. Najstarszy znany zapis runiczny pochodzi z drugiej połowy II wieku. Przedmioty z napisami runicznymi pochodzącymi z tego przedziału chronologicznego (takie jak na przykład: sprzączki, grzebienie, miecze, groty, tabliczki) odnaleziono między innymi na stanowiskach bagiennych w Vimose i Illemose na wyspie Fionia. Zapisy runiczne są bardzo krótkie i trudne do przetłumaczenia.
Do około 650 roku stosowano tak zwany „futhark starszy” nazwany tak od pierwszych sześciu run (F-U-TH-A-R-K), liczący 24 znaki. Z czasem alfabet runiczny różnicował się – w Norwegii i Szkocji używano futharku z 16 lub 19 runami, w Anglii rozwinął się alfabet zwany futhork (zmiana nazwy wiąże się ze zmianą czwartej litery runicznej) w różnych odmianach, z 24, 28 lub 31 runami. Zapisywano nim głównie języki germańskie, odnaleziono też kilka zapisów w łacinie. Run przestano używać około 1000 roku.
Jedynie w Skandynawii przetrwały jeszcze kilka wieków, ale i tam wyparł je alfabet łaciński. Runy przez cały okres swojego funkcjonowania były używane do zapisu krótkich inskrypcji w drewnie, metalu czy właśnie na kamieniach (tak zwanych kamieniach runicznych) – kształt liter tego alfabetu ułatwiał zapis na takich powierzchniach.
Sen o krzyżu
„Sen o krzyżu” (The Dream of the Rood) jest najstarszym znanym i zachowanym utworem staroangielskim. Zachował się w manuskrypcie z X wieku, tak zwanej księdze Vercelli, ale prawdopodobnie jest znacznie starszy i pochodzi z VIII wieku.
Tematyka utworu świadczy o zakorzenianiu się wiary chrześcijańskiej na Wyspach Brytyjskich. Opisuje męki Jezusa z perspektywy krzyża, na którym został on ukrzyżowany. Jest tekstem anonimowym i alegorycznym w formie wiersza, podmiotem lirycznym jest „śniący”, który śni o rozmowie z krzyżem, na którym Jezus został ukrzyżowany.
Podzielony jest na trzy części. Pierwsza część utworu skupia się na opisie krzyża wzniesionego w triumfie, pokrytego złotem i biżuterią, niesplamionego jeszcze krwią. Druga opisuje rozmowę krzyża i „śniącego” o ukrzyżowaniu Jezusa. Krzyż i Jezus stają się jednością – oboje są przebici gwoźdźmi, wydani na pośmiewisko i poddani torturom, wspólnie się odradzają (krzyż z Jezusem), po czym powracają w chwale. W trzeciej części krzyż nakazuje „śniącemu” rozpowszechnić historię o cierpieniu i wykupieniu Jezusa. Utwór kończy się przedstawieniem uczuć „śniącego”, który odczuwa, że dzięki temu wszystkiemu jego życie zmieniło się na lepsze i wyraża chęć nawracania ludzi, którzy nie żyją w zgodzie z Jezusem i krzyżem.
„Sen o krzyżu” zawiera typowe elementy poezji dla literatury staroangielskiej. Jeżeli chcielibyście przeczytać te 155 wersów kliknijcie TUTAJ.
Jak ocalał krzyż z Ruthwell?
Krzyż z Ruthwell cudem ocalał w czasie reformacji, kiedy to na wielkim zgromadzeniu Kościoła Szkockiego podpisano zgodę na zniszczenie wszystkich tego rodzaju pomników (krzyży, posągów), a akcję przeprowadzano w latach 1642-1664.
W wyniku inicjatywy zarządzającego wówczas miasteczkiem Ruthwell mera Gavina Younga, krzyż ocalał w dość nietypowy sposób. Young nakazał, aby krzyż ostrożnie połamać, a wszystkie jego części ukryć w bezpiecznym miejscu. Ukryty został pod powierzchnią miejscowego kościoła i tam był przechowywany aż do momentu odnalezienia go przez Henriego Duncana w 1799 roku. Części odnalezione przez Duncana zostały przez niego złożone i od 1887 roku krzyż ponownie stoi w kościele w Ruthwell.
ks. dr Henry Duncan
Ksiądz, doktor Henry Duncan był najsłynniejszym mieszkańcem Ruthwell. Po ustąpieniu waśni w Kościele Szkockim w 1843 roku, stał się jednym z założycieli ministrów Wolnego Kościoła Szkocji. Był również założycielem pierwszego na świecie banku oszczędnościowego, będącego prekursorem Trustee Saving Bank (obecnie część Loyds TSB). Tak więc były minister, autor i wydawca, filantrop i geolog, artysta i biznesmen, w 1810 roku otworzył komercyjny bank oszczędności płacąc odsetki od skromnych oszczędności inwestorów. Do dziś w Ruthwell można zwiedzać muzeum bankowości i poznać historię wczesnych oszczędności domowych w Wielkiej Brytanii.
Duncan, poświęcając 24 lata na złożenie wszystkich fragmentów krzyża, tym samym zapisał się w historii jako „odnowiciel Krzyża z Ruthwell”.
Jak czytać plan fortu rzymskiego?
Podróżując po krajach basenu Morza Śródziemnego, Europy i Bliskiego Wschodu wielokrotnie trafimy na pozostałości fortów rzymskich. Jak odnaleźć się wśród murów które niegdyś służyły do codziennych czynności wojska rzymskiego? Jak wyglądały obozy i kto tam mieszkał? Jak wyglądała struktura armii rzymskiej?
Tlos – antyczne miasto w cieniu gór
W starożytności Tlos było jednym z sześciu najważniejszych miast licyjskich. Do dziś przetrwały imponujące ruiny, które świadczą o ważności tego miejsca. Aby się tu dostać, trzeba pokonać nieco krętą drogę pod górę. Gdy dotrzemy do celu, widok zapiera dech w piersiach! Wysoka góra Uyluk i dolina rzeki Ksantos pięknie komponują się z surowością archeologicznego krajobrazu!
Zakynthos w pigułce – 7 pomysłów na zwiedzanie
Zakynthos ma przepiękną linię brzegową, dlatego warto zwiedzać wyspę nie tylko na lądzie, ale również od strony morza. Tym bardziej, że wyspa nie ma wielu historycznych zabytków, ponieważ zostały one zniszczone podczas licznych trzęsień ziemi. Zatem co warto zobaczyć na miejscu?