Krzyż z Ruthwell - czyli co łączy runy, krzyż i bank?
Ruthwell to mała, spokojna miejscowość w południowej Szkocji. Leży w regionie Dumfriesshire na Solway Firth, jeżeli chcecie tam dojechać to ruszcie drogą z Annan do Banked. Miejscowość ta wyróżnia się na tle innych, wizualnie podobnych, prowincjonalnych miasteczek, z dwóch powiązanych ze sobą powodów. Pierwszym jest osoba Henriego Duncana – założyciela pierwszego na świecie banku oszczędnościowego, drugim zaś jest jeden z najważniejszych skarbów Szkocji – słynny kamienny krzyż z Ruthwell, będący dziełem sztuki średniowiecza i jednym z największych pomników w Europie w tym okresie.
My trafiliśmy tutaj podczas objazdu po stanowiskach archeologicznych Wału Antonina. Wizualnie miasteczko nie zachwyca, ale krzyż zlokalizowany w miejscowym kościele już tak. W rzeczywistości sama forma tego krzyża jest dobrze znana i wręcz pospolita, natomiast pokrycie go napisem runicznym (zarezerwowanym w tym czasie dla pogan) i jego historia jest fenomenalna i dlatego postanowiliśmy poświęcić jeden wpis na blogu temu zabytkowi.
W połowie XVII wieku na terenie Szkocji następuje akcja niszczenia krzyży i posągów katolickich. Największy antyczny skarb zachowany w Szkocji – kamienny krzyż anglosaski powstały na przełomie VII i VIII wieku, zostaje uratowany za sprawą mera Ruthwell – Gavina Younga. Aby ocaleć, musiał zniknąć pod ziemią na dwa wieki. Ponownie ujrzał światło dzienne i powrócił na czcigodne miejsce dopiero pod koniec XIX wieku, dzięki działaniom Henriego Duncana.
Krzyż powstał w swojej pierwotnej postaci najprawdopodobniej na przełomie VII i VIII wieku. Artystą był rzeźbiarz z regionu Northumbria. Ideą było przedstawienie scen z Pisma Świętego za pomocą rzeźby dla wierzących, którzy nie potrafili czytać. Na ramionach krzyża można odnaleźć sceny z Nowego Testamentu i wizerunki ewangelistów.
Charakterystyczna dla tego krzyża jest jego wysokość – zabytek liczy aż 5,5 m, co jest rzadkością dla pomników w tym okresie. Wyjątkowości dodaje fakt, że został on pokryty dwoma napisami – jednym w alfabecie łacińskim, a drugim jest anglosaskie pismo runiczne (futhork). Niezwykłą rzadkością jest odnalezieniem runicznego zapisu na chrześcijańskim krzyżu. Uroku dodaje treść – wspomniany napis jest fragmentem utworu poetyckiego pod tytułem „Sen o krzyżu” (opowiadający historię ukrzyżowania Pańskiego z perspektywy krzyża). Tekst runiczny został odczytany w pierwszej połowie XIX wieku przez Johna Mitchella Kemblea.
Runy
Według nordyckich wierzeń runy miał podarować ludziom bóg Odyn. Najstarszy znany zapis runiczny pochodzi z drugiej połowy II wieku. Przedmioty z napisami runicznymi pochodzącymi z tego przedziału chronologicznego (takie jak na przykład: sprzączki, grzebienie, miecze, groty, tabliczki) odnaleziono między innymi na stanowiskach bagiennych w Vimose i Illemose na wyspie Fionia. Zapisy runiczne są bardzo krótkie i trudne do przetłumaczenia.
Do około 650 roku stosowano tak zwany „futhark starszy” nazwany tak od pierwszych sześciu run (F-U-TH-A-R-K), liczący 24 znaki. Z czasem alfabet runiczny różnicował się – w Norwegii i Szkocji używano futharku z 16 lub 19 runami, w Anglii rozwinął się alfabet zwany futhork (zmiana nazwy wiąże się ze zmianą czwartej litery runicznej) w różnych odmianach, z 24, 28 lub 31 runami. Zapisywano nim głównie języki germańskie, odnaleziono też kilka zapisów w łacinie. Run przestano używać około 1000 roku.
Jedynie w Skandynawii przetrwały jeszcze kilka wieków, ale i tam wyparł je alfabet łaciński. Runy przez cały okres swojego funkcjonowania były używane do zapisu krótkich inskrypcji w drewnie, metalu czy właśnie na kamieniach (tak zwanych kamieniach runicznych) – kształt liter tego alfabetu ułatwiał zapis na takich powierzchniach.
Sen o krzyżu
„Sen o krzyżu” (The Dream of the Rood) jest najstarszym znanym i zachowanym utworem staroangielskim. Zachował się w manuskrypcie z X wieku, tak zwanej księdze Vercelli, ale prawdopodobnie jest znacznie starszy i pochodzi z VIII wieku.
Tematyka utworu świadczy o zakorzenianiu się wiary chrześcijańskiej na Wyspach Brytyjskich. Opisuje męki Jezusa z perspektywy krzyża, na którym został on ukrzyżowany. Jest tekstem anonimowym i alegorycznym w formie wiersza, podmiotem lirycznym jest „śniący”, który śni o rozmowie z krzyżem, na którym Jezus został ukrzyżowany.
Podzielony jest na trzy części. Pierwsza część utworu skupia się na opisie krzyża wzniesionego w triumfie, pokrytego złotem i biżuterią, niesplamionego jeszcze krwią. Druga opisuje rozmowę krzyża i „śniącego” o ukrzyżowaniu Jezusa. Krzyż i Jezus stają się jednością – oboje są przebici gwoźdźmi, wydani na pośmiewisko i poddani torturom, wspólnie się odradzają (krzyż z Jezusem), po czym powracają w chwale. W trzeciej części krzyż nakazuje „śniącemu” rozpowszechnić historię o cierpieniu i wykupieniu Jezusa. Utwór kończy się przedstawieniem uczuć „śniącego”, który odczuwa, że dzięki temu wszystkiemu jego życie zmieniło się na lepsze i wyraża chęć nawracania ludzi, którzy nie żyją w zgodzie z Jezusem i krzyżem.
„Sen o krzyżu” zawiera typowe elementy poezji dla literatury staroangielskiej. Jeżeli chcielibyście przeczytać te 155 wersów kliknijcie TUTAJ.
Jak ocalał krzyż z Ruthwell?
Krzyż z Ruthwell cudem ocalał w czasie reformacji, kiedy to na wielkim zgromadzeniu Kościoła Szkockiego podpisano zgodę na zniszczenie wszystkich tego rodzaju pomników (krzyży, posągów), a akcję przeprowadzano w latach 1642-1664.
W wyniku inicjatywy zarządzającego wówczas miasteczkiem Ruthwell mera Gavina Younga, krzyż ocalał w dość nietypowy sposób. Young nakazał, aby krzyż ostrożnie połamać, a wszystkie jego części ukryć w bezpiecznym miejscu. Ukryty został pod powierzchnią miejscowego kościoła i tam był przechowywany aż do momentu odnalezienia go przez Henriego Duncana w 1799 roku. Części odnalezione przez Duncana zostały przez niego złożone i od 1887 roku krzyż ponownie stoi w kościele w Ruthwell.
ks. dr Henry Duncan
Ksiądz, doktor Henry Duncan był najsłynniejszym mieszkańcem Ruthwell. Po ustąpieniu waśni w Kościele Szkockim w 1843 roku, stał się jednym z założycieli ministrów Wolnego Kościoła Szkocji. Był również założycielem pierwszego na świecie banku oszczędnościowego, będącego prekursorem Trustee Saving Bank (obecnie część Loyds TSB). Tak więc były minister, autor i wydawca, filantrop i geolog, artysta i biznesmen, w 1810 roku otworzył komercyjny bank oszczędności płacąc odsetki od skromnych oszczędności inwestorów. Do dziś w Ruthwell można zwiedzać muzeum bankowości i poznać historię wczesnych oszczędności domowych w Wielkiej Brytanii.
Duncan, poświęcając 24 lata na złożenie wszystkich fragmentów krzyża, tym samym zapisał się w historii jako „odnowiciel Krzyża z Ruthwell”.
Zbieramy na Etiopię
Etiopii nie można określić za pomocą kilku postów i filmów. Aby dokładnie opowiedzieć o Abisynii należy napisać przynajmniej encyklopedię. Kraj ten nie jest popularny wśród Polaków, dlatego aby przedstawić Wam ten ciekawy kraj robimy zrzutkę na wyjazd do Etiopii i późniejszą promocję tego miejsca w różnych formach.
Wyspy Zielonego Przylądka – informacje praktyczne
Długie i piaszczyste plaże, ciepły ocean, to kawałek raju, który staje się mekką niejednego turysty. Takie właśnie jest Sal. O czym należy pamiętać wybierając się na Cabo Verde? Na co zwrócić szczególną uwagę? Odpowiedź na te i inne pytania znajdziecie w poniższym wpisie.
Maltańskie smakołyki – co zjeść w krainie miodu?
Na Malcie zjemy dania typowe dla kuchni brytyjskiej i włoskiej, ale skosztujemy też niepowtarzalnych, lokalnych rarytasów. Czym jest fenek? Gdzie dobrze zjeść w Bugibbie? O tym przeczytacie w tym poście.