Kim jest etiopski Habesza?

Etiopia jest krajem niezwykle rozwiniętym społecznie i kulturowo. Dane statystyczne wskazują, że na terenie ponad 1,1 mln km² włada się ponad 80 językami, które poniekąd determinują regiony oraz społeczeństwa żyjące na terytorium współczesnej Etiopii. Z mozaiki kulturowej największego państwa Rogu Afryki należy wyróżnić Oromo, Amhara i Somali.

Wskazane społeczeństwa są dominujące w kontekście demograficznym, jednakże badając je pod względem kulturowym notujemy wiele różnic m.in. religijną i historyczną. Karty historii wyróżniają społeczeństwo Amhara jako królewski ród, czystej krwi, często określany mianem Habesza.

Kebra Nagast

Celem wprowadzenia do kultury Habesza należy zwrócić się ku narodowej epopei Etiopii – Kebra Nagast, czyli pochwale królów Abisynii. Dzieło stworzone jest w języku gyyz. Opisana tam historia przedstawia najdawniejsze dzieje kraju, począwszy od czasów poprzedzających spotkanie królowej Saby z Salomonem, a kończąc na chrześcijańskich proroctwach dotyczących przyszłości Etiopii. Jedna z części epopei dotyczy wskazania, że wszyscy władcy Etiopii pochodzą z narodu wybranego.

Historia opowiedziana w Kebra Nagast przez wieki umacniała pozycję władców i nobilitowała ducha kultury Habesza dając powód do dumy ze swojego pochodzenia. Ważką częścią epopei jest legenda dotycząca królowej Saby – Makedy i króla Salomona.

Etiopska królowa Makeda (królowa Saby) usłyszawszy o wielkiej mądrości króla Salomona postanowiła wyruszyć w podróż do Izraela, aby złożyć mu hołd. Po dotarciu do jego pałacu, król zachwycił się urodą królowej Saby. Przy ponownej wizycie Makedy na dworze królewskim, Salomon wyprawia ucztę. Podaje na niej słone i pikantne potrawy, rozkazał również zabrać całą wodę pitną z pałacu pozostawiając jedyny dzban w swojej komnacie. W nocy Makeda zakradła się do królewskiej komnaty, aby upoić pragnienie, została jednak przyłapana przez samego Salomona. Królowa Saby wróciła do Etiopii brzemienna. Rodzi później syna Dawida, znanego jako Menelik. Osiągając pełnię wieku Menelik wyrusza, aby poznać ojca, ten przyjmuje go i namaszcza na króla. Zanim syn wyrusza w drogę powrotną, ojciec przekazuje mu grupę mędrców, którzy mają udać się z nim do kraju jego matki. Część dworu króla Salomona nie chce wyruszyć w podróż bez największego skarbu narodu – Arki Przymierza. Przed wyruszeniem w drogę, pod osłoną nocy wykradają świętą skrzynię i przenoszą ją na tereny królestwa aksumskiego.

Etiopczycy głęboko wierzą, że historia opowiedziana w Kebra Nagast jest prawdziwa. Nawet w świetle późniejszych badań wskazujących na dotarcie epopei do Aksum w XIII w. i jej koptyjskiego pochodzenia, są pewni, że Kebra Nagast powstała na ziemiach Rogu Afryki.

Habesza

Słowo „Habesza” pochodzi najprawdopodobniej z języka gyyz. Najstarszy znany przykład użycia tej nazwy datuje się na II-III wiek, wyryty on został na inskrypcji sabejskiej (południowoarabskiej) znalezionej w Aksum. Napis wspomina aksumskie działania wojenne.

Termin wydaje się odnosić do grupy ludów, a nie do konkretnej grupy etnicznej. Określenie „Habesza” dotyczyło społeczeństwa żyjącego na terenie Wyżyny Abisyńskiej, które determinowało kilka wspólnych czynników takich jak wiara, czystość krwi, przywiązanie do ziemi, język oraz zamieszkiwane terytorium. Historycznie termin “Habesza” oznaczał etiopskich, ortodoksyjnych chrześcijan mieszkających na wyżynie w północnej części kraju.

Czystość krwi

Pochodzenie jest niezwykle istotnym aspektem kultury w całej Etiopii i dobrze widoczne jest w przypadku np. imion. Dlatego pierwszym i najważniejszym uwarunkowaniem w byciu Habesza jest czystość krwi.

W 1. tysiącleciu p.n.e. na tereny dzisiejszej Etiopii przybywały ludy semickie z Arabii Felix, które m.in. handlując z lokalną ludnością kuszycką, powodowały w większym stopniu migrowację elementów kulturowych i idei. W tle kontaktów z Półwyspem Arabskim ważna jest legendą o królowej Saby i królu Salomonie. Efektem wizytacji Makedy w Izraelu był syn Menelik, który zasiadł na tronie kraju jako pierwszy władca, rozpoczynając tzw. Dynastię Salomońską. Potomkowie króla Salomona i królowej Saby z krótką przerwą w XIII w. mieli rządzić rządzili Etiopią, aż do okresu rewolucji w 1974 r. i śmierci Hajle Syllasje I, 225. cesarza w ciągłym łańcuchu władców Etiopii. W tym miejscu należy nadmienić, że do 1974 r. władza nie zawsze była w rękach Amharów, często byli to Tygrajczycy, a zdarzali się też przedstawiciele innych grup, np. Oromo.

Bazując na kartach historii, Habesza to ludzie dumni, arystokratyczni i są zapamiętani jako dzielni wojownicy i wielcy wodzowie. Właśnie talent polityczny i wojskowy jest jedną z ich cech charakterystycznych. Aby zająć ważne stanowiska państwowe tj. cesarz czy gubernator i wysokie pozycje wojskowe trzeba było być Habesza.

Wiara

Religia jest kluczowym elementem społeczeństw Etiopii. Róg Afryki to miejsce rozwoju dwóch najważniejszych i największych religii świata – chrześcijaństwa oraz islamu. Etiopia należy do tzw. Wielkiej Trójki Chrześcijańskiej dzięki ochrzczeniu w 340 r. króla Ezena przez Frumencjusza z Aksum (plasując Etiopię jako 3. kraj chrześcijański na świecie). Islam rozwijał się na wschodzie kraju, wyróżnić tu należy pierwszego muezina Bilala Ibn Rabaha oraz jedno z świętych miast islamu – Harar.

Podobnie jak kwestia czystości krwi, wiarę społeczeństwa Habesza determinuje narodowa epopeja Kebra Nagast. W świetle historii opowiedzianej w „pochwale władców Abisynii”, Etiopia jest przedstawiona jako niezwykły kraj. Opisywany jest proces wykradnięcia i przetransportowania Arki Przymierza do Aksum oraz chrystianizację z początku IV w.

Wszyscy Habesza to chrześcijanie i przynależą do Ortodoksyjnego Kościoła Etiopskiego Tewahedo. Wiara chrześcijańska jest jednocześnie powodem do głębokiej dumy, która to w trudnych i ciężkich chwilach podnosiła społeczeństwo na duchu. Po pierwsze (patrz „Czystość krwi”) Habesza pochodzą od króla Salomona, człowieka o niespotykanej mądrości, jak i z narodu wybranego przez Boga. Po drugie są depozytariuszem największego chrześcijańskiego skarbu świata – Arki Przymierza. Powiązanie z biblią wzmacnia poczucie wyjątkowości i przynależności religijnej.

Wiara i sama Arka Przymierza pomagała Etiopczykom podczas różnych wydarzeń historycznych np. w bitwie pod Aduą, gdzie wystawiona została na polu bitwy, by wspierać nierówne siły Abisyńczyków przeciw Włochom. Ponadto, w każdym kościele Tewahedo w świętej części, niedostępnej dla osób świeckich, znajduje się kopia wspomnianego skarbu.

Rolnictwo

Uprawa roli jest niezwykle istotna dla wszystkich społeczeństw Etiopii. Obecnie około 80% społeczeństwa pracuje w rolnictwie, które jest najważniejszym sektorem gospodarki etiopskiej. Większość Etiopczyków w ślad za tradycją domu rodzinnego pozostaje na terenach wiejskich. Wchodząc w dorosłość, zajmują sąsiednie pola do tych uprawianych przez rodziców. Takie działanie powoduje przywiązanie do ziemi i do rodzinnej wioski. Rolnictwo na terytorium płaskowyżu Etiopii jest dość intratnym zajęciem dzięki niezwykle żyznej, wulkanicznej glebie na Wyżynie Abisyńskiej. Natomiast na dnie Rowu Afrykańskiego klimat w znacznym stopniu sprzyja uprawie owoców, chatu i kwiatów.

Habesza od samego początku było związane z rolnictwem, dzięki któremu można było utrzymać wielodzietną rodzinę, jak również tworzyć produkty nadające się później np. na handel. Główne plony, które są uprawiane na terytorium Wyżyny Abisyńskiej, to endemiczny tef (Miłka Abisyńska), pszenica, żyto, warzywa, nasiona strączkowe, trzcina cukrowa i kawa.

Podobnie jak tradycja nakazuje uprawę roli, tak do prac polowych wykorzystywane są te same metody co sprzed wieków. Praktykowane są także takie same systemy nawadniające, które zaobserwować można m.in. jadąc przez tereny wiejskie w kierunku Tys Ysat.

Rola była niezwykle istotna pod względem płacenia podatków, które w okresie rewolucyjnym wynosiły około 50% zbiorów.

Terytorium

Kolejnym aspektem determinującym Habesza, jest zamieszkiwane przez nich terytorium. Żyją oni na Masywie Centralnym, czyli Wyżynie Abisyńskiej. Na Płaskowyżu Etiopskim (średnia wysokość 2000 m. n.p.m.) panuje klimat umiarkowany, a wysokość n.p.m. sprawia, że temperatury nie są wysokie, w porównaniu z terenami na wschodzie (Wyżyna Somalijska) i południu (Wielki Rów Afrykański). Omawiane terytorium jest korzystne do życia nie tylko przez warunki klimatyczne, ale również ważne pod względem strategicznym. Bliskość Półwyspu Arabskiego, Morza Czerwonego, jak i rozpoczynający bieg od jeziorze Tana Nil sprawiły, że terytorium zamieszkiwane przez Habesza stało się dobrym punktem handlowym ze wschodem, Nubią, Egiptem oraz kontynentem europejskim.

Wyżyna Abisyńska zajmuje centralną i północno-zachodnią część kraju. Lokalizacja stolic kraju: Aksum, Lalibela, Gondar i Addis Abeba wyznacza zarys terytorialny Wyżyny Abisyńskiej. Datowanie panowania władców w wymienionych miastach wskazuje okres rządów Dynastii Salomońskiej na płaskowyżu. Pierwszą stolicą było Aksum funkcjonujące już w IV w. p.n.e. (50 km na wschód, w miejscowości Yeha znajduje się świątynia datowana na VI w. p.n.e.), a od 1889 r. stolicą jest Addis Abeba założona przez Menelika II.

Język

Prawie każde społeczeństwo żyjące na terenie Etiopii włada swoim własnym językiem, który wiąże ze sobą grupę ludzi, mających spójną historię. Podobnie jest w przypadku Habesza, którzy od początku władali językiem gyyz, a później amarinia, czyli językiem amharskim czy także innymi związanymi z grupą społeczną np. u Tigrajczyków język tygrynia.

Język gyyz jest obecnie językiem martwym i najprościej porównać go można do łaciny. Używany był powszechnie do XIII w. (w literaturze do XIX w.) i został wyparty przez język amharski. Gyyz należy do rodziny języków południowosemickich, a jego źródeł należy szukać w dialektach południowo-arabskich i w języku arabskim. Obecnie używany jest jedynie w liturgii Ortodoksyjnego Kościoła Etiopskiego Tewahedo. Z języka gyyz pochodzi również określenie nyguse-negest czyli “król królów” odnoszący się do władców Etiopii.

Język amharski jest językiem ojczystym i urzędowym. Podobnie jak gyyz pochodzi z rodziny języków semickich. Od XIII w. posługiwał się nim dwór królewski i był określany jako lysane nygus (z gyyz), czyli „język królewski”. Sylabariusz powstał bazując na piśmie sabejskim i innych alfabetach południowoarabskich. Inskrypcje w języku sabejskim znane są przede wszystkim ze stanowiska Yeha. Amarinia, podobnie jak tygrynia (język Tigrajczyków), jest podobny do języka gyyz, nie można jednak wnioskować, że wywodzą się one z gyyz, a prędzej z języków semickich.

Podsumowanie

Habesza to wydzielona część społeczeństwa Etiopskiego, którą determinują odpowiednie aspekty historyczno-kulturowe. Po pierwsze, Habesza pochodzi z narodu wybranego i tworzy ciągłość rodu pochodzącego od pramatki Makedy i praojca Salomona.

Drugim aspektem jest kwestia wiary, Habesza to chrześcijanie należący do Ortodoksyjnego Kościoła Etiopskiego Tewahedo. Są mocno przywiązani do swojego terytorium, czyli Wyżyny Abisyńskiej, na której zakładali miasta i z których rządzili krajem. Habesza trudnią się rolnictwem i kultywują tradycje rodzinne prac polowych, często też obejmowali wysokie pozycje urzędnicze i wojskowe w państwie. Ostatnim wyróżnikiem Habesza jest język, władają językiem amharskim, który poprzedzał wymarły już język gyyz, współcześnie obecny jednie w liturgii kościoła Tewahedo.

Przy próbie wskazania społeczeństwa, które może być określane jako Habesza, należy wyróżnić przede wszystkim społeczeństwo Amhara, jak również w mniejszym stopniu Tigrajczyków (północ Etiopii), choć tym drugim zarzucana jest kwestia pochodzenia i czystości krwi oraz posługiwanie się językiem tygrynia.

Kim jest etiopski Habesza?