Jak czytać antyczne świątynie?
Zwiedzając świat bardzo często spotykamy się z reliktami przeszłości, które świadczą o dawnych kulturach i cywilizacjach. Jednym z najpopularniejszych i najbardziej spektakularnych śladów archeologicznych są świątynie. Mają one odpowiednią formę, elementy i porządek architektoniczny. W tym poście chcielibyśmy pomóc Wam czytać antyczne świątynie, tak aby każdy z Was wiedział co ogląda i jak to mogło wyglądać w przeszłości.
W starożytności świątynie były podzielone na typy (o których poniżej) oraz na porządki architektoniczne. Ten istotny element budowli antycznych nadawał wyglądu, charakteru konstrukcji, podkreślał jej masywność lub strzelistość. Porządki architektoniczne były również popularne w odpowiednim przedziale czasowym.
Porządki architektoniczne
Dorycki porządek architektoniczny jest najstarszym ze wszystkich. Nazwa pochodzi od plemion Dorów zamieszkujących terytorium współczesnej Grecji już w 2. tysiącleciu przed Chrystusem. Jego forma jest powiązana z wcześniejszymi, drewnianymi konstrukcjami, które były popularne w świecie egejskim (grecka epoka brązu, słynąca m.in. z pałaców na Krecie – Knossos i Mykeny).
Kolumny porządku doryckiego charakteryzują się masywnością, surowością i monumentalizmem. Kolumny w tym stylu nie posiadały bazy (czyli podstawy) i stały na najwyższym stopniu podstawy świątyni (krepidomy; stylobatu). Charakterystycznymi elementem kolumn doryckich są:
– obecność entasis, czyli lekkiego wybrzuszenia w środkowej części kolumny. Miało to usunąć optyczne wrażenie wklęsłości i przechylania się kolumn,
– trzon kolumny posiadał 16-20 kanelur, czyli ostrych żłobień,
– głowica była bardzo prosta, ma kształt spłaszczonej poduszki (echinus),
– tryglif (czyli prostokątna płyta ze zdobieniami, pełniąca funkcje dekoracyjne) znajdowała się zawsze nad kolumną i w skrajnej części fryzu. Tryglify były umieszczane pomiędzy metopami, czyli przestrzeniami gdzie umieszczano reliefy (płaskorzeźby).
Joński porządek architektoniczny jest widoczny w dwóch formach związanych z miejscem budowy świątyń. Formę attycką znajdziemy w na terenach Grecji i w południowych Włoszech. Druga forma – małoazjatycka (wcześniejsza) powstała na terenie Azji Mniejszej, czyli tereny współczesnej Turcji, w VII i VI w. p.n.e.
W stylu jońskim kolumny są smuklejsze i wydają się lżejsze, dodatkowo są bogatsze w zdobienia w podrównaniu z porządkiem doryckim. Kolumny jońskie w przeciwieństwie do doryckich egzemplarzy posiadały bazę, czyli to na czym kolumna stoi. Baza (podstawa kolumny) jest jednym z najważniejszych elementów stylu jońskiego, składa się z dwóch wałków jednego wypukłego (torus), a drugiego wklęsłego (trochilus). W dwóch wspomnianych wyżej wariantach to właśnie baza była ważnym elementem wyróżniającym styl attycki i małoazjatycki.
Dodatkowo będąc na stanowisku archeologicznym zwróćcie uwagę na następujące elementy:
– głowica jest przyozdobiona wolutami; co ciekawe miały one reprezentować bycze rogi, choć osobiście skłaniamy się do teorii, że jest to naśladowanie wzoru zwiniętej zasłony, którą umieszczano nad wejściem do domów, w celu ochrony przed słońcem,
– trzon kolumny jest przyozdobiony 24 kanelurami, które nie są już ostro zakończone, a pomiędzy nimi jest listewka, która określana jest mianem stega,
– ważnym elementem jest brak tryglifu i metopy, która obecna jest w porządku doryckim, zamiast niej pojawia się ciągły fryz z przedstawieniami mitologicznymi lub historycznymi,
– pod dwuspadowym dachem znajduje się bogato zdobiony kimation (rzeźbiony dekoracyjny pas); wzdłuż dachu znajdowała się rynna (sima) uzupełniona przez rzygacze w postaci lwich głów (lew w starożytnej Grecji był symbolem ochronnym i nawet boskim).
Koryncki porządek architektoniczny stanowi kontynuację stylu jońskiego. Został wprowadzony do użycia w V-IV w. p.n.e. i wierząc przekazowi Witruwiusza miał być on wymyślony przez Kallimacha, który wzorował się na koszu ofiarnym ustawionym na grobie. Ów kosz miał być obrośnięty akantem, stąd właśnie ich kształt liści tej rośliny na rzeźbionych kapitelach (głowicach) kolumn. Styl ten jest wyższy i smuklejszy, a przy okazji “lżejszy” od jońskiego. W I w. p.n.e. rzymski wojskowy i polityk Lucjusz Sulla przetransportował kilka głowic ze świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach do Rzymu, gdzie umieścił je na Kapitolu. Od tego momentu porządek koryncki stał się charakterystyczny zarówno dla budynków publicznych (w tym świątyń) jak i prywatnych w starożytnym Rzymie.
W prządku korynckim głównym wyróżnikiem jest głowica kolumny, która jest bogaciej zdobiona od poprzedniej jońskiej formy. Pozostałe elementy ze stylu jońskiego pozostały niezmienne lub uległy kosmetycznym modyfikacjom. Wciąż na kapitelu widzimy woluty, tylko tym razem są mniejsze i jest ich dwa razy więcej (łącznie 4), dodatkowo mamy dwa rzędy liści akantu, które mocno rozchodzą się na boki. Na górze bardzo często umieszczany jest element zwany palmetą, czyli motyw zdobniczy w formie rozłożonego i stylizowanego liścia palmy.
Części starożytnej świątyni
Podobnie jak współczesne kościoły, w czasach starożytnych świątynie również posiadały części, które pełniły odpowiednie funkcje. Obecnie wyróżniamy przedsionek, nawy, absydę, zakrystię i inne dobrze znane przestrzenie z praktyki lub lekcji religii. Niegdyś w skład świątyni wchodził pronaos, naos lub cella, adyton i opisdodomos.
Wejście do świątyni prowadziło przez pronaos, czyli przedsionek usytuowany pomiędzy ścianami świątyni zakończonymi tzw. antami (zobacz poniżej). Z pronaosu przechodziło się do najważniejszej części antycznej świątyni czyli do naosu lub celli, czyli do miejsca gdzie znajdował się posąg bóstwa. Naos było wydzieloną, zamkniętą częścią sanktuarium. Za cellą znajdowało się małe pomieszczenie określane jako adyton, było to miejsce święte, wydzielone i niedostępne dla wszystkich – mieli tam dostęp kapłani i specjalnie wybrane osoby. Znajdował się tam posąg bóstwa, ale też czasami było to miejsce spotkań z wyrocznią. Ostatnią częścią świątyni był tzw. opistodomos, znajdował się on na tyłach adytonu i wejście do niego było po przeciwnej stronie co pronaos. Opistodomos pełnił najczęściej funkcję skarbca.
Typy antycznych świątyń
Świątynia świątyni nie równa. Obecnie miejsca kultu mają jedną formę, prostokątna bryła budynku wznoszona w różnych stylach architektonicznych – od romanizmu aż po barok i eklektyzm. Ciekawymi wyjątkami są m.in. kościoły w Etiopii gdzie niektóre są zbudowane na planie prostokąta, a niektóre na planie koła. Podobnie było w świecie antycznym, możemy wyróżnić kilka typów świątyń, o których poniżej.
Templum in antis to jedna z najprostszych i jednocześnie najstarszych typów świątyń antycznych. Jest typem distylosu, czyli świątyni z dwoma kolumnami przed wejściem. Jak nazwa wskazuje jest to świątynia z antami. Anty to wysunięte boczne ściany naosu przed ścianę frontową. W przypadku templum in antis pomiędzy antami znajdują się dwie kolumny.
Prostylos to świątynia, która ma (najczęściej) 4 kolumny przed frontową ścianą naosu, czyli przed wejściem do przedsionka (pronaos).
Amfiprostylos to świątynia mająca kolumnadę z dwóch stron – przed i za naosem. Co ciekawe, amfi jest to słowo wywodzące się z języka greckiego, które można tłumaczyć jako podwójny/z dwóch stron (stąd amfiteatr, czyli podwójny teatr; teatry zawsze miały formę półkolistą, a przy połączeniu tworzyły owal).
Peripteros jest to świątynia, która ma pojedynczą kolumnadę biegnącą wokół naosu. No i znowu ciekawostka, w antycznym Rzymie często budowano tak, aby coś (świątynie, posąg) oglądać tylko od frontu i z boków, dlatego w sercu imperium szybko powstał nowy typ peripterosu – peripteros sine postico czyli bez kolumnady z tyłu świątyni.
Dipteros to świątynia, którą otacza podwójna kolumnada. Wznoszenie takich świątyń było popularne w połączeniu z porządkiem jońskim.
Tholos to bardzo charakterystyczny typ świątyni bazujący na okrągłej formie. Naos był okrągły w planie i otaczała go kolumnada.
Mamy nadzieję, że tekst ten pozwoli przybliżyć Wam to, jak niegdyś wyglądały świątynie antyczne. Poniekąd jest to pierwszy krok w celu rekonstrukcji tego jak kiedyś wyglądał kult bogów. Jeżeli do tej pory na trasie Waszego zwiedzania mijaliście starożytne świątynie i do końca nie wiedzieliście na co patrzycie, to teraz dzięki planom i przykładom będzie Wam łatwiej zrozumieć, jak to wyglądało i jaką miało funkcje w przeszłości.
Będąc “w terenie” (jak to mówią archeolodzy) pobawcie się w próbę rekonstrukcji – rozruszajcie wyobraźnie, spróbujcie dostrzec szczegóły, których nikt inny nie zauważył. Jak się uda, gwarantuję mega satysfakcję.
Chiwa – brylant orientu
Poczuj się jak w „Alladynie” albo w „Baśni 1000 i jednej nocy”, dzięki zwiedzaniu Chiwy, czyli jednego z najważniejszych miast Uzbekistanu. Podpowiadamy co warto zobaczyć w tej baśniowej krainie.
Malta – 10 porad, które ułatwią zwiedzanie
Jeśli wybierasz się na Maltę, koniecznie przeczytaj. Ten praktyczny wpis z pewnością ułatwi Ci zwiedzanie wysp.
Farma dyń – pomysł na weekend
Jeżeli nie masz pomysłu co zrobić w jesienny weekend, mamy dla Ciebie propozycję! Wybierz się z nami na Farmę Dyń – Magic Pumpkin Farm Warsaw i poczuj się jak dziecko. Przy okazji możesz kupić swoją dynię na Halloween. A jeżeli nie interesuje Cie ani jedno, ani drugie, to specjalnie dla Ciebie przygotowaliśmy kilka dyniowych ciekawostek. Znajdziesz je na końcu tego posta.